KODEKS ARCHIMEDESA

18 października Wydawnictwo Magnum wprowadza do księgarń światowy bestseller Kodeks Archimedesa. Tajemnice najsłynniejszego palimpsestu świata autorstwa Reviela Netza, profesora nauki starożytnej na Uniwersytecie Stanforda, i Williama Noela, kustosza Walters Art Museum w Baltimore. Polska edycja ukazuje się w tym samym roku, co pierwsze wydanie brytyjskie. W domu aukcyjnym Christie's w Nowym Jorku na aukcji 29 października 1998 roku pojawiła się mała, bardzo zniszczona średniowieczna książka z nadpalonymi kartami, zaciekami i plamami pleśni.

2.JPGSpod niewyraźnego tekstu modlitw prześwitywało dziwne pismo. Tajemniczy modlitewnik został sprzedany na aukcji za 2,2 miliona dolarów anonimowemu nabywcy, który prace badawcze nad rękopisem powierzył słynnemu Walters Art Museum w Baltimore. Okazało się, że pod modlitwami mnichów z XIII wieku znajdują się teksty z zaginionego tzw. trzeciego kodeksu Archimedesa, czyli kodeksu C. Najnowocześniejsze metody odczytywania palimpsestów ujawniły nieznany dotąd traktat O metodzie, pracę O ciałach pływających (znaną dotychczas tylko z przekładów), rozprawę O równowadze figur płaskich oraz początkowe fragmenty traktatu Stomachion.

Książka jest pasjonującym zapisem tych prac, a jednocześnie opowieścią o życiu i odkryciach naukowych wielkiego Greka.

Historia znikającego manuskryptu

Prace Archimedesa zawarte w kodeksie C przeszły niezwykłą drogę, zanim trafiły na aukcję w Christie’s. Kodeks C, sporządzony przez kopistów antycznych rękopisów, zaginął podczas IV krucjaty w 1204 roku. W 1229 roku pewien mnich użył jego kart do sporządzenia modlitewnika, tworząc tzw. palimpsest (zwany dziś palimpsestem Archimedesa). Teksty z kodeksu C były więc nieznane przez  siedem stuleci, nie mogli się z nimi zapoznać wielcy uczeni tych czasów. Kto wie, jakich odkryć dokonałby geniusz renesansu Leonardo da Vinci, gdyby mógł skorzystać z informacji zawartych w kodeksie C, tak jak opierał się na kodeksach A i B Archimedesa. Kodeks C był jednak przez wieki niedostępny. Ukryty w manuskrypcie pod tekstami modlitw z XIII wieku pozostawał zamknięty za bramami monastyru Mar Saba niedaleko Betlejem aż do XIX wieku. W 1906 roku odnalazł go w Konstantynopolu i odkrył jego nieznaną zawartość duński filolog Johan Ludvig Heiberg. Do odczytania palimpsestu użył on jedynie szkła powiększającego, swojej wiedzy i intuicji badacza, niemniej jego trzytomowa edycja dzieł Archimedesa niejednokrotnie była bardziej pomocna zespołowi badaczy w XXI wieku niż stosowana przez nich najnowocześniejsza aparatura. Po odkryciach Heiberga palimpsest znów zniknął w tajemniczych okolicznościach, po czym wzbogacony o domalowane złote wizerunki świętych trafił w latach 30. do prywatnej kolekcji w Paryżu. Pokazał się światu dopiero w 1998 roku na aukcji Christie’s, gdzie anonimowy nabywca przebił w licytacji ofertę przedstawicieli rządu greckiego.

 

Początek badań

Autorzy książki pozwalają czytelnikowi współuczestniczyć w wyborze właściwych metod badania palimpsestu, opisują najnowocześniejszą zastosowaną aparaturę. Równocześnie zamieszczają dokładny opis stopniowo odkrywanych tekstów Archimedesa oraz ujawnianych dzieł innych wielkich myślicieli antycznych. Do badań sponsorowanych przez właściciela palimpsestu zostali zaangażowani specjaliści z różnych dziedzin, począwszy od konserwatorów rękopisów, tłumaczy dzieł antycznych po fizyków, m.in. z Cambridge University, Rochester Institute of Technology i Stanford University w Kalifornii. Nadzór nad badaniami sprawuje William Noel z Walters Art Museum w Baltimore, gdzie zdeponowano rękopis. Prace naukowe nad palimpsestem rozpoczęły się w styczniu 1999 roku i trwają do dziś.

Odkrycie naukowców

W badaniach początkowo wykorzystywano standardowe metody służące do odczytania usuniętego pisma. Zastosowano promienie ultrafioletowe, kamery cyfrowe i supernowoczesne techniki przetwarzania. Kilkuletnia praca nie przyniosła oczekiwanego rezultatu. Warstwa brudu i atramentu okazała się zbyt gruba, pergamin zbyt starannie oczyszczony. Dopiero przypadek pomógł naukowcom. Fizyk Uwe Bergmann współpracujący z Uniwersytetem Stanforda natrafił na artykuł opisujący skład średniowiecznych atramentów i doszedł do wniosku, że zawarte w nich żelazo może być łatwo wykryte za pomocą promieni rentgenowskich. To odkrycie spowodowało wprowadzenie do prac akceleratora cząsteczkowego tzw. synchrotronu, wykorzystywanego wcześniej do badań geologicznych. Emitowane przez niego promieniowanie wywołuje świecenie drobin żelaza. W wiązkach promieniowania rentgenowskiego milion razy silniejszego od stosowanego do prześwietleń w medycynie zaczęły się wreszcie pojawiać dawno zatarte teksty antycznych uczonych i mówców. Świetlny obraz przeniesiono na monitor komputera. „To tak, jakbyśmy dostali faks z III w. p.n.e.” - cieszył się William Noel.

Treść prac wprawiła naukowców w zdumienie. Zapiski Archimedesa ujawniają m.in., że w dowodzonych twierdzeniach genialny matematyk stosował pojęcia bliższe XVII-wiecznym następcom - Newtonowi i Leibnizowi, którzy stworzyli rachunek różniczkowy i całkowy - niż jemu współczesnym filozofom starożytnym.

Inne odkrycia

Oprócz prac matematyka z Syrakuz palimpsest zawiera także dwie mowy ateńskiego polityka Hyperejdesa (ok. 390-329 r. p.n.e.), należącego do dziesięciu kanonicznych mówców starożytności, cenionego za styl i dowcip. Do tej pory znano 6 jego mów. Ponadto odkryto też 6 stron filozoficznych tekstów neoplatońskich oraz 4 strony tekstów liturgicznych. W kwietniu 2007 roku, po skierowaniu już książki do druku odkryto nieznany dotąd komentarz do Kategorii Arystotelesa prawdopodobnie autorstwa żyjącego w II i III w. n.e. Aleksandra z Afrodyzji. Kolejne strony czekają wciąż na odczytanie.

Autorzy książki

Reviel Netz

Profesor nauki starożytnej na Uniwersytecie Stanforda w USA, wybitny znawca dzieł Archimedesa i edytor palimpsestu.

Ujawnienie tego manuskryptu jest wehikułem czasu do Syrakuz III w. p.n.e.

REVIEL NETZ, Kodeks Archimedesa

Na początku napisałem, że Archimedes był największym uczonym w dziejach. Teraz rozumiemy, dzięki czemu zasłużył na to miano: stworzył podstawowe narzędzia nauk ścisłych, a późniejsi uczeni oparli się na położonych przez niego fundamentach. Archimedes dał początek rachunkowi różniczkowemu i całkowemu i położył, wprost nie do uwierzenia, podwaliny kombinatoryki, nauki leżącej u podstaw teorii prawdopodobieństwa. Na tych dwóch dziedzinach – rachunku różniczkowym i całkowym oraz teorii prawdopodobieństwa – opiera się współczesna nauka obrazowania optycznego. Specjaliści od obrazowania pracujący nad palimpsestem Archimedesa korzystali z wyników nauki mającej zasadniczo Archimedesowy charakter.

REVIEL NETZ, Kodeks Archimedesa

William Noel

Kustosz rękopisów i starych druków w Walters Art Museum w Baltimore i dyrektor projektu badań nad palimpsestem Archimedesa.

Ta księga to najważniejszy palimpsest jaki znamy, to prawdziwy ósmy cud świata.

WILLIAM NOEL, Kodeks Archimedesa

Recenzje

Książka, mimo swego popularnego charakteru, zawiera dużą porcję matematyki odczytanej na nowo z palimpsestu Archimedesa. Jest to cenna pozycja, wydana w tym samym roku, co oryginalne wydanie londyńskie. Książka zainteresuje szeroki krąg czytelników, w tym z pewnością matematyków.

DR HAB. WITOLD WIĘSŁAW

Instytut Matematyki Uniwersytetu Wrocławskiego,
fragment recenzji dla Antiquitates Mathematicae

Kodeks Archimedesa” to pasjonująca książka popularnonaukowa, którą czyta się jak powieść detektywistyczną.

OWEN GINGERICH

Emerytowany profesor astronomii i historii nauki,
Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics

Nigdy chyba nie pomyliłem się bardziej niż w wypadku kodeksu Archimedesa. Kiedy w latach osiemdziesiątych po raz pierwszy miałem go w rękach, oceniłem, że jest wart ponad dwudziestokrotnie mniej niż cena, którą uzyskał na aukcji w 1998 roku. Dziś, po publikacji wyników prac Reviela Netza, Williama Noela i ich kolegów, bez wątpienia jest wart jeszcze więcej, o niebo więcej.

CHRISTOPHER DE HAMEL

Dział zachodniośredniowiecznych i orientalnych rękopisów
i miniatur domu aukcyjnego Sotheby’s w latach 1975–2000

KILKA INFORMACJI

Archimedes

(ur. 287 r. p.n.e. Syrakuzy, Sycylia – zm. 212 r. p.n.e. tamże).

Grecki matematyk, fizyk i wynalazca, jeden z najwybitniejszych uczonych starożytności. Autor traktatu o kwadraturze odcinka paraboli, twórca podstaw statyki (zasada dźwigni) i hydrostatyki (prawo Archimedesa), prekursor rachunku nieskończonościowego (infinitezymalnego). Stworzył podstawy rachunku różniczkowego. W dziele Elementy mechaniki wyłożył podstawy mechaniki teoretycznej. Zajmował się też astronomią – zbudował globus i planetarium. W czasie II wojny punickiej kierował pracami inżynierskimi przy obronie Syrakuz. Zginął po zdobyciu miasta przez Rzymian. Na życzenie Archimedesa na jego nagrobku wyryto kulę wpisaną w walec.

Jako pierwszy podał przybliżoną wartość liczby pi. Odkrył prawo Archimedesa, aksjomat Archimedesa, prawa dźwigni. Napisał następujące dzieła: O liczeniu piasku – o wielkich liczbach i o nieskończoności, O kuli i walcu – wyprowadza wzory na powierzchnię i objętość kuli, walca i czaszy kulistej, O konoidach i sferoidach – o krzywych stożkowych, O ciałach pływających – formułuje prawa hydrostatyki, Elementy mechaniki – daje podstawy mechaniki teoretycznej. Wynalazł śrubę Archimedesa, organy wodne, machiny obronne, udoskonalił wielokrążek.

Palimpsest

Jest to rękopis spisany na używanym już wcześniej materiale piśmiennym, z którego wytarto poprzedni tekst. W średniowieczu pierwotny tekst z pergaminu usuwano przy użyciu kwasu cytrynowego i pumeksu. Praktyka taka ze względu na wysokie ceny pergaminu była wówczas rozpowszechniona. Palimpsesty, czyli ”dwuwarstwowe rękopisy” skrywały czasem dzieła niezwykłej rangi. Niektóre starożytne teksty przetrwały tylko w takiej postaci. Palimpsest zawiera zazwyczaj tekst w wersji wcześniejszej od tej, którą znamy, dając możliwość zweryfikowania jego poprawności.

Strony poświęcone palimpsestowi Archimedesa:

www.archimedespalimpsest.org

http://www.thewalters.org/archimedes/frame.html

Szczegółowe informacje o książce:

Reviel Netz, William Noel

Kodeks Archimedesa. Tajemnice najsłynniejszego palimpsestu świata

Wydawnictwo MAGNUM, Warszawa 2007

Tłumaczenie: Władysław Jeżewski

Tytuł oryginału: The Archimedes Codex. Revealing the secrets of the world’s greatest palimpsest,

Weidenfeld & Nicolson, The Orion Publishing Group, London 2007

Liczba stron: 296

ISBN 9788389656353

Oprawa twarda

Format 165 x 235 mm

Cena: 49 zł

Termin wydania brytyjskiego: maj 2007

Termin wydania polskiego: 18 października 2007

O wydawcy

Wydawnictwo Magnum, istniejące od 1992 roku, specjalizuje się w szeroko rozumianej literaturze faktu. Początkowo były to książki głównie z historii najnowszej, wśród nich wspomnienia, dzienniki, opowieści i opracowania o II wojnie światowej znanych na świecie autorów, m.in. Stephena E. Ambrose’a, Claya Blaira, Antony’ego Beevora, Davida Kahna. Magnum przybliża czytelnikom również aktualne wydarzenia na świecie, publikując najlepsze reportaże polityczne, takie jak trylogia Boba Woodwarda o prezydenturze George’a W. Busha. W ostatnich latach wydawnictwo rozszerzyło swoją ofertę o tytuły z historii wcześniejszej m.in. z zakresu historii Rosji. Autorami są pisarze będący światowymi autorytetami w tej dziedzinie: Richard Pipes, Simon S. Montefiore, Orlando Figes.


Komentarze
Przeczytane, polecane
 
Polityka Prywatności